Προτού ο πόλεμος καταβροχθίσει την Επανάσταση, η Ισπανία σφραγισμένη από την επίδραση της CNT-FAI προτάσσει μια ριζική αλλαγή της ζωής. Τα ήθη μιας κοινωνίας απαλλαγμένης από τη φρίκη του καπιταλισμού έρχονται στο φως της ημέρας. Μια νέα Ισπανία αναδύεται με την εφαρμογή σε μαζική κλίμακα των ελευθεριακών ιδεωδών.
Η επαναστατημένη Βαρκελώνη εκπλήσσει κάθε ξένο επισκέπτη. Στο βιβλίο της Φόρος τιμής στην Καταλονία, ο Άγγλος Τζωρτζ Όργουελ θυμάται: «Ήταν Δεκέμβρης του 1936. Οι αναρχικοί είχαν πάντοτε τον έλεγχο της Καταλονίας και η επανάσταση ήταν στο απόγειό της. Για όποιον ερχόταν τότε από την Αγγλία, η εκπληκτική όψη της Βαρκελώνης ξεπερνούσε κάθε προσδοκία. Για πρώτη φορά στη ζωή μου βρισκόμουν σε μια πόλη που ήταν υπό τον έλεγχο της εργατικής τάξης. Κάθε μαγαζί, κάθε καφενείο μέχρι και τα κουτιά των λούστρων είχαν μια μαυροκόκκινη ταμπέλα που σε ενημέρωνε ότι είχαν κολλεκτιβοποιηθεί! Τα γκαρσόνια στα καφενεία, οι πωλητές στα μαγαζιά σε κοίταζαν κατά πρόσωπο και συμπεριφέρονταν σαν ίσος προς ίσον. Οι τυπικά ευγενικές ή απλώς συνηθισμένες εκφράσεις είχαν εξαφανιστεί. Κανείς δεν έλεγε πλέον "Senor" ή "don" ούτε καν "usted" (εσείς): όλοι μιλούσαν στον ενικό κι αποκαλούνταν "σύντροφοι" και έλεγαν "salud" αντί για "buenos dias".[…] Και το πιο παράξενο από όλα ήταν η όψη του πλήθους. Κατά τα φαινόμενα, σε αυτή την πόλη δεν υπήρχε πια η τάξη των πλουσίων, Με εξαίρεση λίγες γυναίκες και ξένους, δεν έβλεπες πια ανθρώπους "καλοβαλμένους". Σχεδόν όλοι φορούσαν προλεταριακά ρούχα ή μπλε φόρμες. Όλα αυτά ήταν παράξενα και συγκινητικά.»

Παιδεία, ψωμί και τρυφερότητα

Ενώ μια νέα ταυτότητα, νέα κοινωνικά ανακλαστικά εμφανίζονται, οι ελευθεριακοί καταγίνονται με το να αφήσουν το αποτύπωμά τους σε έναν συγκεκριμένο τομέα: την εκπαίδευση και τη λαϊκή κουλτούρα. Η κουλτούρα ήταν μέχρι τότε το μονοπώλιο της αστικής τάξης και της αριστοκρατίας και πλαισιωνόταν από μια παραδοσιακή εκκλησία.
Στις 19 Ιούλη του 1936, η κουλτούρα βγαίνει στους δρόμους. Οργανώνονται μαθήματα ανάγνωσης και γραφής για ενήλικες. Σε πολλά μέρη δημιουργούνται βιβλιοθήκες από τις Ελευθεριακές Νεολαίες (JJLL). Αυτό γίνεται σε κτίρια εκκλησιών που μετατρέπονται σε Πολιτιστικά Κέντρα.
Ωστόσο ο τομέας στον οποίο οι επαναστάτες παρεμβαίνουν με τον μεγαλύτερο δυναμισμό είναι η εκπαίδευση την οποία οικειοποιούνται αποσπώντας την από την επίδραση της Εκκλησίας. Γι αυτό βασίζονται στα γραπτά και τις μεθόδους του αναρχικού παιδαγωγού Frqncisco Ferrer, ο οποίος σε πολλά σημεία προαναγγέλλει αυτό που θα αποτέλέσουν οι εναλλακτικές και αντιεξουσιαστικές παιδαγωγικές αντιλήψεις ενός Σελεστέν Φρενέ ή ακόμα μιας Μαρίας Μοντεσσόρι.
Ένας Γάλλος επαναστάτης συνδικαλιστής που επισκέφθηκε ένα σχολείο μιας μικρής πόλης της Καταλονίας αναφέρει με χιούμορ τα εξής περιστατικά: «Εκεί που πριν την επανάσταση υπήρχε ένα μοναστήρι καλογραιών τώρα βρίσκεται ένα σχολείο. Οι αδελφές είχαν στη διάθεσή τους ακόμα και αίθουσα γυμναστικής. Είναι η πρώτη φορά που έμαθα ότι οι θρησκευόμενες επιδίδονταν σε αθλητικά παιχνίδια και διατηρούσαν τους μυς τους σε καλή κατάσταση για να είναι σε καλή φόρμα, ως άξιες σύζυγοι του Χριστού. Αυτή η αίθουσα δεν θα υποστεί κανένα μετασχηματισμό, είναι τώρα τα παιδιά του λαού που αθλούνται. Το παρεκκλήσι, για παράδειγμα, θα μετατραπεί σε τυπογραφείο για τα παιδιά του σχολείου. Μια άλλη αίθουσα θα μετατραπεί σε αίθουσα κινηματογράφου: η εκπαίδευση μέσω της εικόνας, γιατί το σωματείο του κινηματογράφου θα γυρίσει ταινίες για παιδιά. Το σαλόνι θα γίνει μια πανέμορφη βιβλιοθήκη. Πριν την επανάσταση δεν υπήρχαν μεικτές τάξεις. Το καινούριο σχολείο έχει 550 μαθητές. Τα παιδιά μαθαίνουν τα καταλανικά μέχρι την ηλικία των 10 ετών, μετά μαθαίνουν καστιλλιάνικα. Η νέα ορθολογική παιδαγωγική αρχίζει να εφαρμόζεται. Ο Φερρέρ δολοφονήθηκε, αλλά εξακολουθεί να επιβιώνει με ένταση στην Ισπανία.»[ Le combat syndicaliste, no 192, Γενάρης 1937.]

Μια παιδαγωγική επανάσταση

Ο Grégory Chambat, στο έργο του Παιδαγωγική και επανάσταση, ζητήματα της τάξης και παιδαγωγικοί αναστοχασμοί, καταδεικνύει ότι η παιδαγωγική έγνοια ήταν βαθιά ριζωμένη στο σώμα των ελευθεριακών: «Όταν ξεσπά η επανάσταση, το κίνημα, ισχυρό στη σκέψη και κυρίως στις πρακτικές του, ξέρει πού θέλει να πάει στον τομέα της παιδαγωγικής. Σε αυτό το πεδίο, όπως και σε πολλά άλλα, δεν περίμενε τη "μεγάλη νύχτα" για να πειραματιστεί, να ψηλαφίσει και να αναλύσει την πραγματικότητα… Εκτός από τα Ελευθεριακά Αθήναια, αναβράζουσες εστίες πολιτιστικής αναταραχής, τα συνδικάτα οργάνωσαν βραδινά μαθήματα και δημιούργησαν ακόμη και δικά τους σχολεία.Παρά τα χρόνια άγριας καταστολής (καταστροφές, λεηλασίες, φυλάκιση των εμψυχωτών αυτών των ελευθεριακών και συνδικαλιστικών σχολείων),τίποτε δεν κατάφερε να σβήσει τη φλόγα και το πάθος του κινήματος για τα παιδαγωγικά ζητήματα.»
Ένα πάθος που έγινε αναγκαίο από την ίδια την πραγματικότητα: η κατάσταση στην Ισπανία τη δεκαετία του 1930 είναι καταστροφική, με ένα ποσοστό αναλφαβητισμού από 52% έως 60% των παιδιών που δεν πήγαιναν σχολείο. Όμως ο στόχος δεν περιορίζεται στο να πάνε τα παιδιά στο σχολείο ή να κατασκευαστούν σχολεία. Πλάι στο παιδαγωγικό έργο, ξεσπά μια παιδαγωγική επανάσταση. Σε αντίθεση με την παιδεία του χθες, "το νέο σχολείο" έχει στόχο να καταργήσει όλα τα βαρίδια του παραδοσιακού σχολείου: «Τα οικοτροφεία, τα σωφρονιστικά ιδρύματα και οι σχολικοί στρατώνες εξαφανίζονται· η ιδέα της εκπαίδευσης αντικαθιστά εκείνη της τιμωρίας. Το καινούριο σχολείο είναι η έκφραση ενός κοινωνικού ιδεώδους και μιας παιδαγωγικής που καταργεί τις εξουσιαστικές παραδόσεις». Το σχολικό πρόγραμμα έχει ένα σκοπό: «Να έχουν όλα τα παιδιά τροφή, τρυφερότητα και μόρφωση στην πιο απόλυτη συνθήκη ισότητας και να διασφαλίζεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους.»[ Juan Puig Elias in L’Espagne Antifasciste, 26 Αυγούστου 1936.]
Οι μέθοδοι διδασκαλίας επανεξετάζονται προκειμένου να αναπτυχθεί το κριτικό πνεύμα των μαθητών: « Το σχολείο πρέπει να τοποθετήσει το παιδί σε ένα περιβάλλον τέτοιο που η άσκηση των αντικοινωνικών του παρορμήσεων να καθίσταται αδύνατη, όχι με τον καταναγκασμό και τη βία, αλλά με την αλληλεγγύη, την ειλικρίνεια, την εργασία, την αγάπη και την ελευθερία που είναι χαρακτηριστικά του φυσικού και ανθρώπινου χώρου που το περιβάλλει […] Το νέο σχολείο σέβεται την προσωπικότητα του παιδιού. Πιστεύουμε ότι όλες οι μέθοδοι πρέπει να δοκιμάζονται, επιλέγοντας πάντοτε εκείνη που ταιριάζει περισσότερο στα τοπικά χαρακτηριστικά, τη φύση και το χαρακτήρα του κάθε παιδιού. Είναι προφανές ότι δεν αρκεί να αλλάξουμε το όνομα του σχολείου: πρέπει να αλλάξουμε το πνεύμα του, την ηθική τους, τις μεθόδους του.»[ Ibid]
Σε επίπεδο νοοτροπίας, επίσης, ένας νέος άνεμος πνέει. Παρά την ισότητα των φύλων που υποστηρίζει η CNT-FAI, είναι φανερό ότι οι γυναίκες χρειάζονται μια ειδική οργάνωση για να ακουστεί καλύτερα η φωνή τους και για να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους. Το 1934, ιδρύεται η Grupo Cultural Feminino (Πολιτιστική Ομάδα Γυναικών) και αναπτύσσεται με την υποστήριξη των γυναικών του περιοδικού Mujeres Libres (Ελεύθερες Γυναίκες). Αυτές οι ομάδες θα δημιουργήσουν την οργάνωση Mujeres Libres τον Απρίλη του 1936. Διεξάγουν έναν διπλό αγώνα: για την κοινωνική επανάσταση και για την απελευθέρωση των γυναικών. Στο απόγειό τους, το 1938, περιλαμβάνουν πάνω από 30.000 γυναίκες. Το περιοδικό Mujeres Libres γράφει: «Η καλύτερη μάνα δεν είναι αυτή που σφίγγει το παιδί της στο στήθος της, αλλά εκείνη που το βοηθά να δημιουργήσει έναν καινούριο κόσμο για τον εαυτό του.»[ Mary Nash, Femmes Libres Espagne 1936-1939, Editions La pensée sauvage, 1977]
Η μάχη των Mujeres Libres είναι πολλαπλή. Οι αγωνίστριες της οργάνωσης αφοσιώνονται στη δουλειά στο εργοστάσιο ή στα χωράφια, σε εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δράσεις. Τις βρίσκουμε επίσης στο μέτωπό, με το όπλο στο χέρι, δίπλα στους άντρες συντρόφους. Ωστόσο, ο ρόλος της οργάνωσης αποκτά το πλήρες νόημά του στις ιδιαίτερες μάχες με στόχο την απελευθέρωση των γυναικών από τις αλυσίδες τους: το δικαίωμα στην αντισύλληψη και την έκτρωση, η αμφισβήτηση του γάμου ως θεσμού αυτής της πατριαρχικής κοινωνίας ενάντια στην οποία αγωνίζονται λυσσαλέα.
Μια άλλη μάχη των Mujeres Libres σχετίζεται με την ιδιαίτερη περίπτωση της πορνείας:
«Το πιο επείγον εγχείρημα μέσα στη νέα κοινωνική δομή είναι εκείνο της κατάργησης της πορνείας. Ηδη από τώρα, κι ας είμαστε ακόμα σε πλήρη πόλεμο με τους φασίστες και πριν ασχοληθούμε με την οικονομία ή με την εκπαίδευση, πρέπει να εξαλείψουμε ριζικά την πορνεία. Όσο εξακολουθεί να υπάρχει η μεγαλύτερη των σκλάβων, αυτή στην οποία απαγορεύεται κάθε αξιοπρεπής ζωή, δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε την παραγωγή, την εργασία, κανενός είδους δικαιοσύνη. Καμία γυναίκα δεν μπορεί να είναι αξιοπρεπής όσο δεν μπορούμε να είμαστε όλες αξιοπρεπείς. […] Αυτή η κατάσταση πρέπει να αλλάξει ριζικά. Πρέπει εμείς, όλες οι γυναίκες, να αναλάβουμε αυτό το απελευθερωτικό εγχείρημα. Πρέπει να κάνουμε τώρα αυτό που δεν έκαναν ποτέ οι γυναικείοι σύλλογοι που ισχυρίζονται ότι θα χειραφετήσουν τις γυναίκες επιμορφώνοντας ορισμένες δακτυλογράφους και οργανώνοντας ευχάριστα συνέδρια κι ορισμένα ρεσιτάλ κομψών ποιητών και ποιητριών. Σε ορισμένα μέρη που επισκεφθήκαμε πρόσφατα μας παρουσίασαν ως ένα σπουδαίο μέτρο το γεγονός ότι θα "καταργούνταν" η πορνεία.
Στο ερώτημά μας τι έκαναν για τις γυναίκες που εργάζονταν ως πόρνες μας απάντησαν: "Είναι δική τους υπόθεση". Με αυτό τον τρόπο γίνεται πολύ απλή η κατάργηση της πορνείας: αυτό συνοψίζεται στο να αφεθούν οι γυναίκες στο δρόμο, χωρίς κανένα τρόπο να επιβιώσουν. Οι Mujeres Libres πρόκειται να δημιουργήσουν κέντρα απελευθέρωσης από την πορνεία που θα λειτουργήσουν σύντομα. Με αυτό το σκοπό έχουν προβλεφθεί χώροι λειτουργίας σε διάφορες επαρχίες κι εκεί θα εφαρμοστεί το εξής πρόγραμμα:
1. Ιατρική έρευνα και θεραπεία. 2. Ψυχολογική και ηθική στήριξη των γυναικών. 3. Επαγγελματικός προσανατολισμός κι εκπαίδευση. 4. Ηθική και υλική βοήθεια κάθε φορά που αυτό είναι αναγκαίο ακόμα και μετά την ανεξαρτητοποίηση των γυναικών από τα κέντρα απελευθέρωσης από την πορνεία.»[ Ibid]
Απελευθέρωση των γυναικών και των ανδρών από τις αλυσίδες τους και από τα ήθη μιας καπιταλιστικής και πατριαρχικής κοινωνίας. Απελευθέρωση των παιδιών από τον αυταρχισμό του σχολείου. Μια πραγματική ουτοπία σε εφαρμογή που θα αναχαιτιστεί, αλίμονο, από την ενδυνάμωση της αντεπανάστασης των μετριοπαθών δημοκρατικών και των σταλινικών ήδη από το 1937. Μια ουτοπία σε εφαρμογή η οποία θα σβήσει οριστικά, το Μάρτιο του 1939, όταν τα φασιστικά στρατεύματα του Φράνκο θα καταλάβουν τη Βαρκελώνη.

Jérémie Berthuin (AL Gard)
Μετάφραση: Ελευθεριακή Πρωτοβουλία Εκπαιδευτικών
19 Ιούλη 2025