Χρήστος Τσουτσουβής:
Από το λυκαυγές του επαναστατικού Αναρχισμού μέχρι σήμερα
Θα επιχειρήσουμε να μοιραστούμε μερικές σκέψεις όσο αφορά την ιστορία και το κίνημα. Κρίνουμε ότι αυτό δεν είναι μια εύκολη υπόθεση υπό την παρούσα αφορμή καθώς δεν υπήρξαμε σύντροφοι του Χρήστου μη έχοντας ζήσει εκείνη την εποχή, αλλά πιστεύουμε ότι η ιστορία αυτή είναι σίγουρα η ιστορία όσων την έζησαν όμως ταυτόχρονα είναι και η κοινή ιστορία όλων μας και κρίνουμε σημαντικό, ως και απαραίτητο, να μπορούμε να την εξετάσουμε από κοινού με συντρόφους που συνεχίζουν να στέκονται και να αγωνίζονται κάτω από τις σημαίες του Αναρχισμού σήμερα.
Στο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου που εξετάζουμε όλα υπογραμμίζονται από την ίδια τη δικτατορία, η οποία επαναφέρει με ακόμα πιο σκληρό τρόπο την καταπίεση απέναντι στον κόσμο της Αριστεράς. Η περίοδος της δικτατορίας είναι σημαντική καθώς διαμορφώνεται ένας νέος κοινωνικός σχηματισμός εντός του οποίου αναδύεται και το νέο αναρχικό ρεύμα. Διαμορφώνονται τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 197, και εντός της δικτατορίας οι πρώτες αντιεξουσιαστικές συλλογικότητες, όπως η ομάδα της «Διεθνούς Βιβλιοθήκης», η οποία συμμετείχε ενεργά στην κατάληψη του Πολυτεχνείου το 1973 και είναι έντονα επηρεασμένη από τον γαλλικό Μάη του 1968. Μια πρώτη τάση του αντιεξουσιαστικού κινήματος ξεπηδά.
Κάποια σημαντικά στοιχεία που μπορούμε να συγκρατήσουμε από την περίοδο της δικτατορίας είναι ότι:
α) Από την αρχή της δικτατορίας, το 1967 και καθ’ όλη την επταετή της διάρκεια νομιμοποιήθηκε ανοιχτά η επονομαζόμενη ένοπλη πάλη καθώς με αυτό το μέσο πάλης εξοικειώνονται ακόμα και δυνάμεις του πολιτικού κέντρου, συγκροτώντας παράνομες ομάδες που επιδίδονται σε δυναμικές ενέργειες που καλύπτουν όλο το φάσμα της δράσης από την απλή προπαγάνδα μέχρι την απόπειρα εκτέλεσης του δικτάτορα.
β) Η πολυπόθητη κατάρρευση της Χούντας, για την ανατροπή της οποίας έχουν αγωνιστεί και βασανιστεί πολλοί άνθρωποι της Αριστεράς επαναφέρει στην εξουσία τον αρχιτέκτονα της επονομαζόμενης «καχεκτικής Δημοκρατίας» των προηγούμενων δεκαετιών, Κ. Καραμανλή, γεμίζοντας με απογοήτευση τον προοδευτικό κόσμο για τα θεμέλια της νέας περιόδου. Στην ίδια κατεύθυνση συντελεί και ο τρόπος που δεν επετεύχθη σε κανένα επίπεδο πλην της στενής ηγεσίας της δικτατορίας η επονομαζόμενη «αποχουντοποίηση». Ακόμη και οι διαβόητοι βασανιστές της Χούντας διαφεύγουν έστω και της πιο ήπιας τιμωρίας, αφού ουσιαστικά αθωώνονται σε δίκες παρωδίες.
γ) Μια σειρά αγωνιστών που προέρχονται από την άκρα αριστερά και έχουν αναπτύξει αντιδικτατορική –και ένοπλη– πάλη, θεωρώντας ότι η πολιτειακή αλλαγή δεν αποτελεί παρά μια «αλλαγή βάρδιας» κατά την οποία θα συνεχιστεί απρόσκοπτα η κρατική-καπιταλιστική καταπίεση και εκμετάλλευση αποφασίζουν να συνεχίσουν τη δράση τους. Χωρίς να μπαίνουμε εδώ σε λεπτομέρειες: δύο μεγάλες οργανώσεις δημιουργούνται μια πιο κλειστή και με αναβαθμισμένη δράση που περιλαμβάνει ανθρώπινους στόχους, αυτή είναι η 17 Νοέμβρη· και μια δεύτερη με πιο ήπια δράση που επικεντρώνει τη δράση της κυρίως σε μη ανθρώπινους στόχους και προσπαθεί να αποκτήσει επιρροή, να βρίσκεται σε πιο έντονο διάλογο με τα κοινωνικά κινήματα και να συντονίζει τη δράση της με τις ανάγκες τους, αυτός είναι ο Επαναστατικός Λαϊκός Αγώνας, ο οποίος εκδίδει το έντυπο «Αντιπληροφόρηση», το οποίο διανέμεται ευρέως χέρι με χέρι και διεισδύει σε διάφορους κοινωνικούς χώρους, χώρους εργασίας αλλά και στα πανεπιστήμια. Αν η 17η Νοέμβρη εμπνέεται από ένα πιο κλειστό ιδεολογικό σχήμα που εκκινεί (και εν πολλοίς εξαντλείται) από τον μαρξισμό-λενινισμό, ο ΕΛΑ δείχνει να είναι πιο πολυσυλλεκτικός σε αντιλήψεις, οι οποίες επηρεάζονται από τα σύγχρονα τότε επαναστατικά και ριζοσπαστικά κινήματα άλλων χωρών. Αν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε ένα κριτήριο σύγκρισης της τότε περιόδου (χωρίς φυσικά να επιχειρούμε κάποια ταύτιση ή αγνοώντας τις υπαρκτές διαφορές) το Ιταλικό Κίνημα δίνει ένα αναλυτικό εργαλείο. Και εκεί αναπτύσσονται οργανώσεις με πιο κλειστό και ιδεολογικά συνεκτικό μαρξιστικό-λενινιστικό χαρακτήρα («Ερυθρές Ταξιαρχίες») και άλλες που έχουν μια πιο αριστερή ή αντιεξουσιαστική πολιτική (Εργατική Εξουσία, κατόπιν Εργατική Αυτονομία και άλλες, κάποιες εξ’ αυτών ανέπτυξαν και ένοπη δράση).
Παρουσιάζονται δύο κοινά που έχουν έντονο ενδιαφέρον: α) αφενός η ανάπτυξη του εργοστασιακού κινήματος -το οποίο έπαιξε καταλυτικό ρόλο και στην Ιταλία την προηγούμενη δεκαετία για την ανάπτυξη του εργατικού ριζοσπαστισμού-, βλέπουμε μια έντονη αλλά δυστυχώς πρόσκαιρη ανάπτυξη του και στην Ελλάδα την περίοδο 1975-1979 η οποία ωστόσο δημιούργησε συνθήκες ανάπτυξης του ριζοσπαστισμού και β) ότι οργανώσεις και ομάδες που ξεκίνησαν τη δράση τους ενταγμένες σε κάποια από τις ιδεολογικές συνιστώσες του μαρξισμού-λενινισμού σταδιακά πέρασαν σε πιο ελευθεριακές και εν τέλει αναρχικές θέσεις. Αυτό το φαινόμενο παρατηρήθηκε και στην ελληνική περίπτωση, όταν από τον ΕΛΑ διασπάται το κομμάτι εκείνο στο οποίο καταλυτικό ρόλο παίζει ο ίδιος ο Χρήστος Τσουτσουβής, ο οποίος ζητάει αφενός πιο αναβαθμισμένη δράση, (το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής είναι η εκτέλεση του αρχιβασανιστή Π. Μπάμπαλη τον Γενάρη του 1979 -εν μέσω διχογνωμίας εντός του ΕΛΑ -), χωρίς όμως να ζητά ένα κλειστό σχήμα, αντιθέτως κινείται εύκολα ανάμεσα στη «νόμιμη» και την «παράνομη» δράση. Όπως μαρτυρά και το ντοκιμαντέρ «Το χαμόγελο που έσβησε γελώντας στον ήχο μιας πιστολιάς», δίνοντας το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Χρ. Τσουτσουβής συμμετέχει στα γεγονότα που έλαβαν χώρα γύρω από την κατάληψη του Χημείου τον Μάη του 1985, ελάχιστες μέρες πριν τη δολοφονία του, ενώ είχε ανοιχτή δράση και μέσω του Σωματείου Λιθογράφων. Όλα αυτά μάλιστα μετακινώντας διαρκώς το ιδεολογικό πρόσημο από τον μαρξισμό-λενινισμό προς την αντιεξουσία και τον αναρχισμό. Καταλύτης αυτού του περάσματος φαίνεται να είναι και η ονοματοδοσία της νέας οργάνωσης που καλείται «Αντικρατική Πάλη», ώστε εκτός των άλλων να αποσαφηνίσει και ένα νέο ιδεολογικό στίγμα στους αντίποδες της Αριστεράς.
Αυτό το φαινόμενο πέρα από το να το παρατηρούμε είναι χρήσιμο σε κάποιον βαθμό και να το κατανοήσουμε ή και να το εξηγήσουμε.
Οι άνθρωποι που εντάχθηκαν στο κίνημα και μάλιστα στην πιο ριζοσπαστική του εκδοχή προέρχονται επίσης από δυο μεγάλες δεξαμενές, (όχι φυσικά χωρίς εξαιρέσεις) πρόκειται είτε για ανθρώπους που προέρχονται από εξαιρετικά φτωχές οικογένειες της πόλης ή της επαρχίας που φτάνουν στα αστικά κέντρα ενώ πολλοί και πολλές εξ αυτών είναι παιδιά αριστερών-κομμουνιστικών οικογενειών που έχουν βιώσει την εμφυλιακή ήττα και έχουν υποστεί τις συνέπειες μεγαλώνοντας σε ένα κοινωνικό περιβάλλον όπως διαμορφώθηκε ως παράγωγό της. Αυτός ο κοινωνικός σχηματισμός εκτός από την ιδεολογική καταπίεση και τη δίωξη φρονημάτων διαμορφώνει και μια ιδιαιτέρως συντηρητική καθημερινότητα που καταπιέζεται από το πνεύμα του εκκλησιαστικού κατηχητισμού και του γενικότερου οπισθοδρομικού κοινωνικού παραδείγματος.
Αυτή η σύνθεση ατόμων ριζοσπαστικοποιείται ταυτόχρονα όχι μόνο ως προς τη μορφή του αγώνα αλλά κι ως προς το περιεχόμενο του, αναπτύσσοντας τις επιδιώξεις τους. Έτσι ενόσω εναντιώνονται σταθερά στις παραδοσιακές μορφές εξουσίας και τις δομές τους (κράτος, κεφάλαιο, ΝΑΤΟ, ΗΠΑ, αστυνομία, στρατός κ.λπ) αναδύονται και νεότερες κατηγορίες που αναγνωρίζονται ως εχθρικές αξίες όπως ο καταναλωτισμός, η σεξουαλική καταπίεση, η αγνόηση των δικαιωμάτων και ελευθεριών. Αυτή η ανανέωση των προταγμάτων σε σύνδεση με τον τρόπο αγώνα που υπήρξε άμεσος, μαχητικός, αδιαμεσολάβητος και εν πολλοίς αυθόρμητος, διαμόρφωσε εκείνες τις συνθήκες που προετοίμαζαν την αναμενόμενη πια έλευση τους προς τον αναρχισμό. Δεν μπορούσαν να υπάρξουν οργανώσεις της [όποιας] Αριστεράς, οι οποίες θα φιλοξενούσαν αυτή τη σύνθεση μορφής και πράξης. Εισέρχονται λοιπόν στο αντιεξουσιαστικό κίνημα διαμορφώνοντάς το επιπλέον. Η έξοδος για παράδειγμα του Χρ. Τσουτσουβή από τον ΕΛΑ για να ρίξουμε και μια πιο συνολική ματιά στην ιστορία συμπίπτει χρονικά -αν και πιθανώς τυχαία - με την ουσιαστική διάλυση των εξωκοινοβουλευτικών οργανώσεων (μ-λ ρεύμα, κ.ά.) μετά τη διαδήλωση της 17ης Νοέμβρη 1980 που άφησε πίσω της δύο νεκρούς διαδηλωτές, τους οποίους δεν μπόρεσε να υπερασπιστεί το κίνημα τότε. Ή για να δώσουμε ένα έμπρακτο παράδειγμα, η πυρπόληση των υπερκαταστημάτων του «ΜΙΝΙΟΝ» και του «Κατράντζου» μπορεί να φάνταζε κάπως πρώιμη στην Ελλάδα των αρχών της δεκαετίας του 1980 (και επικρίθηκε πανταχόθεν) ως μια προειδοποίηση απέναντι στην αλλοίωση του λαϊκού παράγοντα προς όφελος των νέων μεγάλων εμπορικών κέντρων διαμέσου της σταδιακής αύξησης του καταναλωτισμού, όμως ήταν ουσιαστικά μια κριτική που ερχόταν από το μέλλον. Ακουμπούσε δε σε μια κριτική η οποία δεν ήταν ανοίκεια στα πιο πρωτοπόρα τμήματα του πολιτισμικού ριζοσπαστισμού (ένα παράδειγμα αποτελεί ο δίσκος Σαμποτάζ των Πλάτωνος/Κριεζή που βρίσκει χώρο να κριτικάρει όλο το νέο πνεύμα της αγοράς και κυκλοφόρησε το 1981) .
Γενικά μπορούμε να σημειώσουμε ότι ειδικά μετά το 1981 (και τη βαθιά για τα δεδομένα της εποχής κυβερνητική αλλαγή που ικανοποιεί μια σειρά προοδευτικών αιτημάτων) ολόκληρο το αναρχικό ρεύμα ένοπλο ή μη έρχεται σε μια ευθεία σύγκρουση με την εξουσία αλλά και με την επονομαζόμενη «εποχή» βρίσκεται στους αντίποδες της, ενάντια σε όλες τις νέες επιτελέσεις της, δεν συμμορφώνεται ποτέ, δεν ενσωματώνεται δεν ψηφίζεται, δεν απονευρώνεται. Δίκαια καθ’ όλη την μεταπολιτευτική περίοδο καθίσταται ο νούμερο ένα «εσωτερικός εχθρός», καθήμενο στη θέση που άφηνε κενή το Κομμουνιστικό Κόμμα, η καθεστωτική στάση του οποίου καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου έστρεψε αναγκαστικά το κίνημα, άσχετα πλέον από την πολιτική καταγωγή του καθενός αγωνιστή σε θέσης σύγκρουσης απέναντί του. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της περίπτωσης αποτέλεσε ένας άλλος αναρχικός αγωνιστής που συνδέθηκε στενά ανά περιόδους με τον Χρήστο Τσουτσουβή, ο Γιάννης Μπουκετσίδης. Γιός κομμουνίστριας αγωνίστριας και μέλος του κόμματος αρχικά, το εγκαταλείπει και σταδιακά εισέρχεται στον αναρχισμό. Συμμετέχει σε σειρά εργατικών και ταξικών αγώνων και κινητοποιήσεων, αναπτύσσει νόμιμη και παράνομη δράση, διώκεται, φυλακίζεται, βασανίζεται και προβαίνει παραπάνω από μια φορές σε σκληρές απεργίες πείνας, όντας έγκλειστος μαζί με άλλους συντρόφους του, ενώ συμμετείχε σε ευάριθμες πρωτοβουλίες αλληλεγγύης σε άλλους διωκόμενους και φυλακισμένους αγωνιστές. Ο Γιάννης Μπουκετσίδης φέρεται να είναι και ο ένοχος για την έμπνευση του πλέον διαχρονικού και συμβολικού συνθήματος του εγχώριου αναρχικού κινήματος, το γνωστό: «το πάθος για τη λευτεριά είναι δυνατότερο από όλα τα κελιά ».
Είναι ενδεικτικό γεγονός ότι ο αναρχισμός στην Ελλάδα δεν διαμορφώθηκε ιδεολογικά ως μια θεωρητική σκευή με ιστορική κληρονομιά αλλά θητεύτηκε από ανθρώπους που τους ήτανε χρήσιμη η ιδεολογική του ανοιχτότητα, η πολεμική του στις ιεραρχίες και η αμεσότητα στη δράση. Συγκεκριμένα, η δράση του Χρήστου και των συντρόφων του επανέφερε την παλιά κληρονομιά της ένοπλης πάλης όπως αυτή είχε να εμφανιστεί υπό αναρχική σκοπιά από το προπολεμικό Ισπανικό αναρχικό κίνημα και τις συνέπειες της ήττας του. Για τους αναρχικούς η ένοπλη πάλη δεν αποτελεί κάποιο ταμπού είναι απλά ένα απαραίτητο στάδιο για την ανατροπή του κρατικο-καπιταλιστικού συστήματος, ένα αναπόδραστο κακό που διαμορφώνεται από την απλή κλασσική παραδοχή ότι κανένας προνομιούχος ποτέ δεν αποποιείται των προνομίων του μέσω της μεθόδου της απλής πειθούς του λόγου. Η σχετική συζήτηση οπότε δεν αφορά τα ίδια τα μέσα πάλης και την ιεράρχηση ή ταξινόμησή τους, αλλά την πολιτική εκτίμηση σχετικά με την αποτελεσματικότητά τους για το απελευθερωτικό κίνημα κατά τη χρονική συγκυρία που χρησιμοποιούνται εντός ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού.
Η ίδια η διαμόρφωση του αναρχικού κινήματος στην Ελλάδα με τους όρους που περιγράψαμε εν συντομία παραπάνω δεν βοηθούσε στη δημιουργία μιας ενιαίας ή ισχυρής οργάνωσης των αναρχικών που θα μπορούσε δυνητικά να συντονίσει τη δράση τους και να μετατρέψει την ατομική επιλογή της πάλης με όλα τα μέσα σε μια συλλογική στρατηγική ενός αναγνωρίσιμου πολιτικού φορέα. Αυτή ήταν και η μεγάλη διαφορά με τις ιστορικές εκφράσεις του κινήματος στην ανώτερη μορφή του, όπως εκφράστηκε κυριότερα από οπουδήποτε αλλού στην Ισπανία με τη δράση των CNT-FAI. Εκεί η Εργατική Συνομοσπονδία ενώ οργάνωνε τους εργάτες στα Συνδικάτα δημιουργώντας μια μεγάλη λαϊκή βάση ταυτόχρονα γεννούσε τις ομάδες δράσης που εναντιώνονταν ένοπλα στις επιθέσεις των αφεντικών. Ενώ πραγματοποιούσε τις μεγάλες απεργίες για σειρά εργατικών αιτημάτων συνάμα προέβαινε σε ένοπλες εξεγερτικές απόπειρες και εξόπλιζε τις επιτροπές άμυνας, διαμορφώνοντας τη προνύμφη της κοινωνικής επανάστασης η οποία ήρθε λίγα χρόνια μετά. Σε ένα πολύ διαφορετικό περιβάλλον και σε μια κοινωνική συγκυρία σε διαφορετική κατάσταση αυτές οι στρατηγικές δεν ήταν εύκολο να εφαρμοστούν, ωστόσο το έλλειμμα αυτό επιδιώχθηκε να θεραπευτεί με τη δημιουργία της «Ένωσης Αναρχικών» το 1987 της πρώτης ουσιαστικά οργανωμένης απόπειρας συγκρότησης του αναρχικού ρεύματος σε κοινή πολιτική έκφραση. Η αποτυχία της «Ένωσης» που οφείλεται κατά την εκτίμησή μας τόσο σε υποκειμενικούς όσο και σε αντικειμενικούς παράγοντες υπογράμμισε μια σειρά επιπτώσεων που άφησαν πολύ ισχυρό το στίγμα τους στον Οργανωμένο Αναρχισμό. Θα χρειαστεί να περάσει πολύ χρόνος, και να πραγματοποιηθεί τουλάχιστον μια μεγαλειώδης εξέγερση ακόμα αυτή του Δεκέμβρη του 2008 για να μπορέσει μέσα από θυελλώδεις ζυμώσεις τόσο στα αμφιθέατρα όσο κυρίως και στην πράξη της καθημερινής πάλης για να αναδυθεί μια νέα αντίληψη του Οργανωμένου Αναρχισμού και μια πολιτική συγκρότηση αυτής.
Ο Χρήστος Τσουτσουβής με τη δράση του -μεταξύ αρκετών ακόμη- έπαιξε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη του ρεύματος του επαναστατικού αναρχισμού στην Ελλάδα στο κίνημα που είναι σήμερα: σε μια δέσμη αντιλήψεων και πρακτικών που δεν οπισθοχωρεί, δεν καταβάλλεται, δεν συναινεί ποτέ, δεν παραποιεί την ιδεολογική της αφήγηση, δεν γίνεται ρυμουλκούμενο καμιάς εξουσιαστικής λογικής και τάσης. ΔΕΝ ΠΑΡΑΔΙΔΕΤΑΙ, ΜΑΧΕΤΑΙ. Προτιμούμε το σύνθημα τιμής στον Χρ. Τσουτσουβή έναντι του αριθμητικού 1-3 για τον πιο απλό λόγο ότι δεν μπορούμε ποτέ να αντιπαραβάλλουμε την απώλεια ενός αγωνιστή, ενός μοναδικού συντρόφου με την εξολόθρευση τριών αναλώσιμων ένστολων καθαρμάτων. Κάθε σύντροφος είναι μοναδικός και πολύτιμος, μια ολόκληρη πηγή έμπνευσης και δράσης που δεν γνωρίζει όρια και δεν υπάγεται στις κατηγορίες του ποινικού δικαίου και των κυρίαρχων ταξινομήσεων.
Τιμούμε τους νεκρούς του επαναστατικού αγώνα, και φυσικά όλους αυτούς που έπεσαν μαχόμενοι πιστοί στο όραμα για μια πιο δίκαιη κοινωνία, Χρήστο, Κώστα, Χριστόφορε, Λάμπρο, Κυριάκο και πόσοι άλλοι, η θυσία σας δεν ήταν μάταιη δείχνει ότι το κίνημα και οι ιδέες του είναι ακόμα τόσο ισχυρές, ώστε να γεννά επαναστάτες σαν κι εσάς. Εμείς απλά υποσχόμαστε να συνεχίσουμε στον δρόμο μέχρι να ξημερώσει μια καινούργια μέρα λουσμένη στο φως των ιδεών που σας εμπνεύσανε ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ - ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ – ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ
Με μια λέξη ΑΝΑΡΧΙΑ δική σας και δικιά μας.
Το κείμενο αποτέλεσε την Τοποθέτηση της Συλλογικότητας για τον Κοινωνικό Αναρχισμό «Μαύρο & Κόκκινο» στο κλείσιμο της εκδήλωσης που διοργάνωσε για τη ζωή και τη δράση του αναρχικού κοινωνικού επαναστάτη Χρήστου Τσουτσουβή και το ελλαδικό αναρχικό κίνημα και η οποία πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 19 Ιούνη 2025 με αφορμή τα σαράντα χρόνια από τη συμπλοκή στο Γκύζη που στοίχισε τη ζωή του συντρόφου.